Bà Lò Thị Phắư, người am hiểu về phong tục tập quán, văn hoá của dân tộc Kháng ở xã Chiềng Ơn, huyện Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La cho biết: Trước đây theo tập quán, người Kháng thường ở nơi non cao, rừng sâu, ven sông, suối. Cuộc sống chủ yếu dựa vào nương rẫy, tập quán sản xuất phụ thuộc nhiều vào thiên nhiên nên cuộc sống của bà con rất vất vả. Nhờ đó mà đồng bào Kháng cũng biết thích nghi, biết tận dụng thiên nhiên, chế tác ra những nhạc cụ rất đặc trưng, phù hợp với sinh hoạt văn hoá cộng đồng, trong đó phải kể đến “hưn mạy”. Nhạc cụ này thường được làm bằng một đoạn cây nứa già, làm sao phải có một đầu để cầm, đầu kia được vót nhẵn thành 2 chạc để gõ vào lòng bàn tay. Để “hưn mạy” thêm đẹp mắt, nhiều bà con còn làm tua rua vải nhiều màu để trang trí. 

Hưn mạy - nhạc cụ truyền thống của đồng bào Kháng.

“

Để làm 'hưn mạy', bà con sẽ vào rừng để chặt những cây nứa già, gióng thẳng (bà con gọi là 'mạy pao') mang về hong trên gác bếp cho vàng ươm mới đo cắt từng đoạn, mỗi đoạn nứa dài khoảng 40-60cm, một đầu để gõ được chẻ thành 2 chạc, thân ống nứa đục 2 lỗ cho tiếng kêu vang” - bà Phắư chia sẻ.

Ngày xưa, tại các bản làng người Kháng, trai gái thường hay tụ tập múa hát tại sân chơi của bản. Đặc biệt là những đêm trăng rằm, nam nữ thanh niên đánh "hưn mạy", múa "tăng bu". "Hưn mạy" được các cô gái cầm gõ vào bàn tay và đi theo nhạc, nhịp trống chiêng làm điệu hát, múa của dân tộc càng vui tươi, quên đi những mệt nhọc sau một ngày lao động vất vả.

Không chỉ thế, sau mỗi đêm giao lưu, sinh hoạt văn hoá, văn nghệ như vậy, nhiều đôi trai gái cũng bén duyên, thương yêu nhau nhờ có lời ca, tiếng hát, năng khiếu chơi nhạc cụ “hưn mạy” dân tộc. Bà Lò Thị Phắư cho biết thêm: “Mùa đông, các nam nữ thanh niên sẽ nhóm lửa để vừa sưởi, vừa múa 'hưn mạy', múa điệu 'tăng bu'. Sau khi hát múa đã thấm mệt thì mọi người sẽ ngồi xung quanh đống lửa mang rượu cần ra mời nhau uống bằng những lời hát, lời mời có cánh rất từ tốn, lắng đọng tình người”.

Điệu múa hưn mạy (tốp nữ) và tăng bu (tốp nam) của dân tộc Kháng.

Ngày nay, trong các ngày vui bản, vui mường của đồng bào Kháng hay các hội diễn văn nghệ quần chúng ở Quỳnh Nhai đều có tiết mục múa “hưn mạy”, thu hút được nhiều người đến xem cổ vũ. Tốp từ 8 đến 10 người vừa múa, vừa gõ “hưn mạy” đi theo vòng tròn hoặc các động tác di chuyển ngang dọc, làm không khí lễ hội thêm sôi động, thắt chặt thêm tình đoàn kết cộng đồng. 

“Trong những nét đặc sắc các làn điệu dân ca, dân vũ của dân tộc Kháng thì có điệu múa 'tăng bu', điệu múa 'hưn mạy'. Việc bảo tồn, phát huy, phục dựng các lễ hội, các làn điệu dân ca, dân vũ và tập quán gowin99 đang có nguy cơ mai một, những năm qua huyện Quỳnh Nhai và phòng gowin99 - Thông tin huyện cũng đã tích cực triển khai và quan tâm đến lĩnh vực này” - bà Điêu Thị Nhất, Trưởng phòng Văn hoá và Thông tin huyện Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La cho biết.

Theo thời gian, “hưn mạy” được bà con người Kháng ở Quỳnh Nhai, Sơn La luôn gìn giữ từ thế hệ này sang thế hệ khác và là nhạc cụ không thể thiếu trong sinh hoạt văn hoá, văn nghệ cộng đồng./.