Triển lãm tranh “Đường kim mũi chỉ” của họa sĩ Hoàng Đăng Nghiễm

Triển lãm cá nhân “Đường kim mũi chỉ” của họa sĩ Hoàng Đăng Nghiễm sẽ được khai mạc lúc 18h00 ngày 13/5, kéo dài đến hết ngày 31/5/2024 tại Blanc de Blancs, 83-85 Nguyễn Huệ, Q.1, TP.HCM. Triển lãm sẽ trưng bày 22 tác phẩm vật liệu tổng hợp.

Khai mạc Diễn đàn và Triển lãm quốc tế Đô thị thông minh Châu Á - SmartCity Asia 2024

Trong bài phát biểu của nhà giáo dục Jackie Amstrong ở triển lãm Sức mạnh chữa lành của nghệ thuật tại Bảo tàng Hiện đại New York, 2021, có đoạn: “Nghệ thuật có thể khai thác sức mạnh chữa lành bên trong mỗi chúng ta và giúp gắn kết chúng ta lại với nhau. Khi đứng trước một tác phẩm nghệ thuật, chúng ta được kết nối với người nghệ sĩ và với những ai đã từng trải nghiệm nó. Và sự kết nối với bản thân ta và kết nối với người khác chính là cốt lõi của nghệ thuật và sự chữa lành”.

Mới nhìn thoáng qua, có cảm tưởng Hoàng Đăng Nghiễm may các mảnh vải cũ và mới theo bố cục mong muốn, sau đó may thêm các chi tiết, xịt các dòng chữ, nhuộm màu vải. Các đường chỉ nổi có thể là sẵn có hoặc may thêm, đều là chủ ý riêng của tác giả. Ngoài ra, anh còn dùng kỹ thuật khảm, chạm và kết dính nhiều vật liệu khác để tạo bề mặt kiểu phù điêu chìm cho tác phẩm. Gọi đây là tác phẩm chất liệu tổng hợp cũng tạm được, nhưng thật ra thì Hoàng Đăng Nghiễm tìm kiếm một ý niệm liên thông giữa vật liệu và chất liệu. Điều này quan trọng hơn rất nhiều. Vì đây là một khái niệm, một trạng thái có sự bất phân, nhập nhằng trong nhận diện của hội họa hiện đại Việt Nam lâu nay.

Đơn cử, trước một bức tranh sơn dầu, chúng ta quen gọi là “CHẤT liệu” sơn dầu trên toan/bố, nhưng đúng ra phải là “VẬT liệu” sơn dầu trên toan. Vật và chất khác nhau. Bởi vật (物) dùng để chỉ chung cho người, sự việc, các loài trong trời đất; còn chất (質) là bản thể của sự vật, của gốc rễ, của đặc tính… Nói nôm na, vật liệu làm nên bức tranh là sơn dầu và toan, còn chất liệu của bức tranh là câu chuyện, chủ đề, hồn cốt của nó. Ví dụ, khi xem bức tranh “Vườn Xuân Trung Nam Bắc” của Nguyễn Gia Trí, thì vật liệu của nó là sơn mài trên vóc, còn chất liệu là các thiếu nữ mặc áo dài ba miền đang ở trong khu vườn mùa Xuân, tượng trưng cho yên bình, sức sống, hạnh phúc. Vì sao có sự nhập nhằng vật/chất liệu này? Vì với hội họa hiện đại Việt Nam, đa phần vật liệu là du nhập, vì vậy mà hiệu ứng từ những vật liệu mới đã biến thành chất liệu và cả hiệu quả mỹ thuật. Với các nước phát triển cũng vậy, việc tìm ra một vật liệu mới cho mỹ thuật cũng quan trọng như tìm ra ngôn ngữ mới, câu chuyện mới, chất liệu mới. Trở lại với Đường kim mũi chỉ, có thể nói Hoàng Đăng Nghiễm đã dùng một kỹ thuật “vẽ” ít giống ai để xóa nhòa khoảng cách về vật liệu và chất liệu trên tác phẩm. Nói cách khác, vật liệu trở thành chất liệu và ngược lại, nên câu chuyện và thẩm mỹ được kể, được hòa quyện ngay từ chính những đường kim mũi chỉ đầu tiên.

Màu mà Hoàng Đăng Nghiễm chọn nhuộm lên toan được lấy từ nhiều nguồn, nhưng chủ yếu từ màu của các loại rễ cây rừng của người H’mông ở Sapa, Ba-na và Cơ-tu ở Tây Nguyên… Ngoài ra còn lấy từ người dân tộc ít người thiểu số ở Lào. Có thể tình cờ, nhưng kết quả bề mặt cho thấy nhiều tác phẩm của Hoàng Đăng Nghiễm là sự kết hợp của tinh thần huyền thoại hóa với ký hiệu, biểu tượng, biểu hiện, ý niệm và tối giản. Chính sự kết hợp này tạo nên một khí quyển trừu tượng phức hợp, có ý có tình; có thể làm cho những người chỉ thích xem trừu tượng “vô ý vô tình” thấy băn khoăn, cự nự, phê phán. Đây là một sự liên nối thú vị, giữa một hiệu ứng bề mặt có tính công nghiệp, giống như vải bao bố ở các cảng xuất khẩu, giống vải jean, với các chất liệu rất truyền thống của các dân tộc ít người, bản địa.

Nói về ý niệm của mình, Hoàng Đăng Nghiễm cho biết: “Mỗi mũi khâu là một kết nối, một chữa lành, là nhịp tim, là hơi thở. Vá khâu những đứt gãy của các sợi dệt chữ thập. Hàn gắn những rạn nứt tâm hồn. Trân trọng những giá trị còn sót lại”.

Hoàng Đăng Nghiễm sinh năm 1974 trong một gia đình có cha là họa sĩ Hoàng Đăng Nhuận (1942 - 2021) rất nổi tiếng, em là họa sĩ Hoàng Đăng Khanh khá yêu nghề. Anh biết vẽ từ nhỏ, nhưng khi lớn lên lại chọn con đường kiến trúc, làm nội thất. Nhưng rồi hội họa lại quyến rũ, níu kéo, ngày 21/6/2020 tại Secret Studio (1/7 Nguyễn Công Trứ, Huế), anh làm triển lãm cá nhân đầu tiên có tên là Nghiễm. Khi mới quay lại làm hội họa, cũng một thời thực hành hội họa giá vẽ, tức là toan với màu. Nhưng rồi anh muốn tìm cái gì đó khác lạ hơn, cá biệt hơn, cuối cùng anh nghiên cứu và làm tranh bằng bao bố nhuộm.

Triển lãm chia thành 4 chủ đề chính: Đường kim mũi chỉ, Cát bụi vẫn còn, Hàn gắn, Vá khâu những tàn tích.

Xem trước những tác phẩm của Đường kim mũi chỉ, họa sĩ Lương Lưu Biên chi sẻ: “Lần đầu xem qua loạt tranh này, trong tôi dậy lên một cảm xúc trầm lắng để rồi dần dần chìm sâu vào trong những cảm xúc, chiêm nghiệm siêu hình. Đây đúng là lối vẽ của những họa sĩ có kiểu tư duy kiến trúc, có thể gọi là trừu tượng kỷ hà, hoặc trừu tượng hình học. Tất cả mọi hình thái phức tạp trong thế giới đều được rút gọn về dạng cơ bản nhất của hình học, tức cốt lõi của mọi hình hài, một cách tối giản. Ở hình thức này, họa sĩ thỏa mãn được tư duy bố cục vững chắc một cách cực đoan của mình”.

“Nhưng ngược với sự tối giản về hình, họa sĩ đã làm giàu cho bề mặt những mảng vuông ấy bằng màu sắc và hiệu quả thị giác từ những chất liệu vải bố gai thô mộc đầy biểu cảm. Màu sắc trầm sâu, những chuyển biến nóng lạnh nhẹ nhàng, tinh tế như lưu chứa nhiều ký ức qua thời gian.

Sự tinh tế còn nằm trong việc sắp xếp những chi tiết vải gai hư cũ, sờn nát và những đường may vá đầy trân trọng dành cho những tổn thương từ thời gian đó, nó làm những cấu trúc hình học trở nên mềm mại và xúc động. Cùng với việc sử dụng chất liệu tổng hợp như acrylic, keo, bột đá vôi… một cách tiết chế, họa sĩ cũng làm tăng được tinh thần tối giản, trống không, mà sống động.

Cuối cùng bộ tranh làm tôi liên tưởng đến những mảng y áo nhà Phật, được kết nối từ những miếng vải cũ hoại sắc, úa màu. Nó là biểu tượng của khiêm cung, sâu sắc và cao thượng. Xem bộ tranh, người ta dễ rơi vào những suy nghiệm sâu lắng, hướng thượng như vậy, mà do đó, có lẽ nó cần thiết như một món ăn tinh thần tốt lành cho con người bận rộn ngày nay”.

Còn với họa sĩ Trần Vĩnh Thịnh thì: “Với chiều sâu - chiều rộng, với tính phong phú trong hội họa thế giới cho đến hôm nay, thì gần như người ta đã khai thác hết mọi vật liệu, mọi kỹ thuật, mọi thủ thuật... Nên bây giờ người làm nghệ thuật muốn làm khác đi, muốn chọn một lối riêng là không phải điều dễ dàng. Bởi thế nên Hoàng Đăng Nghiễm lại chọn lối riêng của mình, làm tranh bằng bố gai - hay còn gọi là bao tải. Với tính cần cù và chịu khó nghiên cứu, anh chọn tìm bao bố ở các chợ, rồi về giặt sạch, ngâm chất bảo quản, rồi nhuộm màu theo ý riêng, thỉnh thoảng đôi chỗ anh còn kẻ chữ như chữ thường in trên bao hàng, trong đó anh gởi gắm những nội dung mang những hàm ý hiện sinh, thường là những câu nói dấy lên nỗi niềm của anh về chiến tranh, về thân phận, về môi sinh”.

Nhà thơ Huỳnh Lê Nhật Tấn thì cho rằng: “Với tôi, tranh Hoàng Đăng Nghiễm giống những ý thơ bật sáng, nhiều mặt bằng uẩn khúc, cánh đồng vàng ủ màu đêm tăm tối, hoàng hôn lóe sáng trên từng thửa ruộng, mũi kim như ranh giới cảm nhận sự tan rã, biểu hiện cuộc chiến tàn tích, hoen ố màu nâu rêu lạnh”.

Nhà nghiên cứu Hà Vũ Trọng thì nhận định: “Sự chọn lựa những vật liệu “nghèo” và cách thể hiện thủ công trong tác phẩm nghệ thuật trên vải của Hoàng Đăng Nghiễm có cùng ý thức với xu hướng Arte Povera (Nghệ thuật nghèo), đồng thời có thể sánh với thẩm mỹ truyền thống Nhật Bản khi đề cao sự điều độ và khiêm tốn, sự thô phác không hoàn hảo thể hiện bằng tính bất quy tắc, và nhất là thể hiện ý thức của triết học mottanai chống lại sự lãng phí (chống lại với gowin99 định hướng tiêu dùng ngày nay, đề cao ý tưởng tôn trọng tài nguyên và môi trường, giảm thiểu chất thải). Điều này trở thành nguồn cảm hứng và chìa khoá cho lý tưởng sáng tạo của các nghệ sĩ khi biết “trân trọng những giá trị còn sót lại”.

Cuối cùng, việc tìm tòi ý niệm liên thông giữa vật liệu và chất liệu của Hoàng Đăng Nhuận gợi nhớ về câu chuyện hơn 100 năm trước. Theo họa sĩ Nguyễn Đình Đăng, những năm 1922 - 1923, Alix Angèle Marguerite Hava (1894 - 1989), tức họa sĩ Alix Aymé, sau khi học sơn mài từ một người thầy Nhật sống ở Hà Nội, đã nuôi ý đồ mở lớp dạy vẽ tranh sơn mài cho các học trò An Nam. Dạy vẽ tranh sơn mài, với bối cảnh lúc này, là dạy một vật liệu mới, một chất liệu mới cho nền mỹ thuật hiện đại còn rất non trẻ, khi trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương còn chưa thành hình. Suốt một thế kỷ qua, từ Alix Aymé đến Hoàng Đăng Nhuận, cuộc tìm kiếm vật liệu và chất liệu chưa bao giờ ngưng nghỉ, nên những triển lãm như Đường kim mũi chỉ càng giúp tôn thêm ý nghĩa về mặt nghề nghiệp, sáng tạo.