Điệu hát “Mó cá”, một trong những điệu hát được các nam thanh, nữ tú mong đợi nhất. Ảnh minh họa: Nhật Anh/TTXVN
Cùng với các nghệ nhân hát Xoan, các Nghệ nhân Ưu tú, Nghệ nhân Nhân dân, các trùm phường Xoan đã và đang có nhiều đóng góp trong gìn giữ, phát huy và lan tỏa những câu hát Xoan trong đời sống cộng đồng và trở thành những “báu vật sống” của phường Xoan.
Nói đến hát Xoan Phú Thọ, hẳn nhiều người không còn lạ với cái tên Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Lịch, Trùm phường Xoan An Thái, xã Phượng Lâu, thành phố Việt Trì. Với những đóng góp không ngừng nghỉ ở nhiều lĩnh vực, nhất là trong việc giữ gìn, truyền dạy và quảng bá hát Xoan, bà đã vinh dự được trao “Giải thưởng Phụ nữ Việt Nam” năm 2021.
“Đào” Lịch sinh năm 1950 trong một gia đình có truyền thống 5 đời hát Xoan ở làng An Thái. May mắn có ông nội và bố đều là Trùm của phường Xoan An Thái, nên ngay từ nhỏ, những làn điệu Xoan cứ âm thầm “ngấm” vào cô đào Xoan Nguyễn Thị Lịch. Khi 9 tuổi, đào Lịch được ông và bố truyền dạy tất cả các làn điệu hát Xoan. Năm 13 tuổi, đào Lịch đã được trình diễn hát Xoan trong lễ hội làng An Thái và tại các đình làng khác trong vùng.
Năm 1979, đào Lịch đã tự mình thành lập một Câu lạc bộ hát Xoan gồm 15 thành viên với nhiều lứa tuổi khác nhau để truyền dạy, thực hành hát Xoan. Từ đó, vào mỗi dịp lễ, Tết, câu hát Xoan lại vang lên ở khắp các đình làng trong vùng. Đến năm 2006, UBND tỉnh Phú Thọ quyết định tái lập phường Xoan An Thái, bà Lịch được tín nhiệm bầu làm Trùm phường Xoan cho đến nay. Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Lịch đã tổ chức mở các lớp truyền dạy hát Xoan cho các thành viên và những người yêu điệu Xoan Đất Tổ, tạo điều kiện cho phường Xoan tham gia nhiều hoạt động trình diễn ở nhiều sự kiện trong và ngoài tỉnh. Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Lịch chia sẻ: “Được cha ông trao truyền cho làn điệu hát Xoan, chúng tôi tự thấy mình phải có trách nhiệm trong việc trao truyền di sản cho thế hệ trẻ, để cùng gìn giữ và phát huy giá trị quý báu và đặc trưng của di sản. Tôi luôn mong muốn hát Xoan Phú Thọ sẽ lan tỏa mạnh mẽ trong cộng đồng”.
Ở xã Kim Đức, thành phố Việt Trì có tới ba phường Xoan gốc. Cụ Lê Xuân Ngũ - 84 tuổi, là người cao tuổi nhất trong các trùm phường Xoan, đã có mấy chục năm gắn bó với hát Xoan. Hiện nay, khi tuổi đã cao, sức đã yếu nhưng Trùm phường Xoan Phù Đức vẫn nặng lòng với những câu hát Xoan của ông cha trao truyền lại.
Sinh ra trong gia đình có truyền thống hát Xoan, có bố là Trùm phường Xoan Phù Đức, nên ngay từ nhỏ, kép Xoan Lê Xuân Ngũ đã sớm được làm quen với các làn điệu Xoan cổ, cả tuổi thơ tuổi thơ thấm đẫm trong những làn điệu đặc sắc của hát Xoan nên kép Xoan nhí đã nhanh chóng thuộc lời, cách hát, múa, dẫn cách, đánh trống, gõ phách. Với sự say mê cùng năng khiếu bẩm sinh, kép Ngũ thường xuyên được tham gia biểu diễn trong các lễ hội đình làng và giao lưu, kết nghĩa với các phường Xoan trong vùng.
Trở về địa phương sau những năm tháng tham gia quân ngũ, năm 1979, ông Ngũ được tín nhiệm bầu làm Trùm phường Xoan Phù Đức đến nay. Đến năm 2019, trùm Ngũ được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân. Với các kỹ năng hát, múa, trình diễn, đánh trống và cả sử dụng phách điêu luyện, cụ đã tận tâm truyền dạy cho hàng trăm người ở các lứa tuổi về nguồn gốc lịch sử, giá trị gowin99 của hát Xoan, đặc biệt, trùm Ngũ rất khắt khe trong việc dạy hát Xoan, từng động tác, từng câu hát được rèn đi rèn lại đến thành thục. Đó cũng là cách cụ truyền lại những tinh hoa riêng của phường Xoan Phù Đức để các học trò tiếp nối mạch nguồn, lan tỏa tình yêu hát Xoan, góp phần đưa hát Xoan Phú Thọ trở thành Di sản gowin99 phi vật thể đại diện của nhân loại.
Đối với các trùm phường Xoan đều được sinh ra và lớn lên tại phường Xoan của mình, nhưng Trùm phường Xoan Thét Bùi Thị Kiều Nga lại được sinh ra và lớn lên ở làng Xoan An Thái, xã Phượng Lâu. Cha của bà trùm Nga là thành viên của phường Xoan An Thái. Cũng theo cha học hát Xoan từ khi mới 14-15 tuổi nhưng chỉ đến khi làm dâu ở xã Kim Đức, cơ duyên cùng với tình yêu hát Xoan được truyền từ người cha đã đưa bà Nga gắn bó với phường Xoan Thét.
Điệu múa hát Xoan truyền thống do các nghệ nhân tỉnh Phú Thọ trình diễn. Ảnh tư liệu: TTXVNTrải qua 24 năm gắn bó với nghệ thuật hát Xoan, bằng tình yêu và lòng đam mê, bà Nga đã nắm vững và trình diễn thuần thục 26 bài Xoan cổ cũng như những kỹ năng hát múa của đào Xoan, đánh trống, phách của kép Xoan. Năm 2015, bà được phường Xoan Thét tín nhiệm bầu làm Trùm phường. Cùng với những “cây đa”, “cây đề” của phường Xoan Thét, bà Nga luôn tích cực tham gia các hoạt động thực hành, trình diễn và khôi phục các tập tục hát Xoan, đồng thời tổ chức truyền dạy cho các thế hệ trong phường Xoan, các lớp nghệ nhân kế cận, cộng đồng, giáo viên dạy âm nhạc và học sinh của các trường Tiểu học, Trung học Cơ sở trên địa bàn tỉnh. Đồng thời, bà Nga cũng có nhiều đóng góp tích cực từ việc tổ chức cho phường Xoan biểu diễn theo nghi thức cổ, cung cấp những bài hát hát Xoan cổ, tư liệu liên quan đến hát Xoan, các bài bản, lề lối trình diễn, phong tục... trong quá trình lập hồ sơ di sản đề nghị UNESCO công nhận Hát Xoan Phú Thọ là Di sản gowin99 phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp và sau này là làm hồ sơ đề nghị công nhận là di sản gowin99 phi vật thể đại diện của nhân loại.
Trở thành Trùm phường Xoan Kim Đới khi mới 25 tuổi, nghệ nhân hát Xoan Nguyễn Văn Quyết là trùm phường xoan trẻ nhất trong lịch sử các phường Xoan. Sinh ra trong gia đình có ông nội và bà ngoại đều là những nghệ nhân hát Xoan nổi tiếng trong vùng lại được sống trong những làn điệu Xoan từ nhỏ, thường xuyên được theo ông nội là Trùm phường Xoan Kim Đới đi biểu diễn khắp nơi nên đã sớm trở thành một trong những kép Xoan chính của phường Xoan Kim Đới.
Năm 2009, anh Nguyễn Văn Quyết đã bắt đầu tự mở lớp dạy học hát Xoan đầu tiên tại nhà với gần 30 học viên ở đủ mọi lứa tuổi, người nhỏ nhất là 4 tuổi. Từ đó đến nay, trùm Quyết đã truyền dạy cho khoảng 600 học viên ở khắp nơi trong tỉnh, từ lớp kế cận của các phường Xoan đến giáo viên âm nhạc của các trường Tiểu học, Trung học Cơ sở, đến các em học sinh trên địa bàn và những người yêu hát Xoan. Nhận thức rất rõ việc nắm giữ, thực hành các bài hát Xoan cổ theo nghi thức truyền thống là điều không dễ dàng, nhưng trùm Quyết luôn có phương pháp phù hợp với từng đối tượng, giúp họ thêm hiểu về giá trị gowin99 và thêm yêu với điệu Xoan đất Tổ.
Cùng với Trùm phường Xoan Thét Bùi Thị Kiều Nga, nghệ nhân hát Xoan Nguyễn Văn Quyết đang được đề nghị xét tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú, nhằm ghi nhận những đóng góp của những Trùm phường xoan trẻ, tâm huyết đối với hát Xoan Phú Thọ.
